İLK TÜRK ARAP İLİŞKİLERİ 

1.Hz. Osman zamanında Kafkasya'ya yönelen İs­lâm orduları Hazar Türkleri tarafından durdurulmuştur.

2.Maveraünnehir bölgesini alan Emeviler, Orta As­ya'ya girmek istediklerinde Türgişler tarafından engel­lenmiştir.

3.Abbasiler iktidara geçtiklerinde Türgişler yıkılış sü­recine girmişti. Uygurlar ise henüz yeni kurulmuş­tu. Uy­gurlar Çin'e karşı durabilecek güçte değildi. 

TALAS SAVAŞI (751)

Nedenleri:

1.Çin'in, Batı Türkistanda egemenlik kurmak iste­mesi.

2.Çin'e karşı koyacak durumda olmayan Batı Tür­kistan'daki Türklerin Abbasilerin, Horasan Valisi Ebu Müslim'den yardım istemesi.

İslâm ordusu Çin ordusunu Talas savaşında yenil­giye uğrattı. Karluk Türkleri bu savaşta Çin'e karşı etkili biçimde sa­vaştı. 

Sonuçları:

1.Arap–Türk savaşları son erdi.

2.Çin'in, Orta Asya'daki baskısı bitti. Bu durum, Uy­gurların kuvvetlenmesine ve Batı Türkistandaki Türklerin rahatlamasını sağladı.

3.Türkler arasında İslâmiyet yavaş yavaş yayılmaya başladı. Bu durum Türk ve İslâm tarihinde önemli bir dö­nüm nokta­sı olmuştur.

4.Çin'de gerçekleştirilen teknik buluşlardan kâğıt, matbaa, pusula, barut gibi buluşlar, Türkler aracılığıyla Arap ülkelerinde tanınmaya başladı. 

KARAHANLILAR (840–1212)

1.Karluk Yagma Çiğil adlı Türk toplulukları tarafın­dan kurul­muştur. Bilinen ilk hükümdar Bilge Kül Kadir Han'dır.

2.Satuk Buğrahan zamanında devleti oluşturan topluluklar arasında, İslamiyet benimsenmeye başlamış­tır. Talas Savaşından sonra ortaya çıkan bu durum ne­de­niyle, Karahanlılar ilk müslüman Türk devleti sayılmıştır.

3.Arapça ile karşılaşmalara rağmen, resmi dil ola­rak Türkçeyi kullanmışlardır. Bundan sonraki Türk dev­let­leri Arapça ve Farsçayı resmi dil yapmışlardır. Bu ne­denle Karahanlılar, resmi dili Türkçe olan ilk Türk devleti sa­yılmıştır.

4.Uygur alfabesi ile yazışmışlardır.

5.Türk edebiyat tarihinin iki önemli eseri olan Di­van–ı Lügat–üt Türk ve Kutadgu Bilig bu devlet za­manında yazılmıştır.

6.Devleti oluşturan boylar iç işlerinde serbest oldu­ğundan, devlet konfederatif bir özellik göstermiştir.

7.Gaznelilerle birleşerek Samanoğulları devletine son vermişler ve bu devletin topraklarını paylaşmışlardır.

8.Taht kavgaları nedeniyle devlet ikiye ayrıldı.

9.Doğu Karahanlılar'a Karahitaylar, Batı Karahanlı­lar'a Harzemşahlar son vermiştir. 

GAZNELİLER (963–1180)

1.Samanoğulları devletinin Gazne şehri valisi Alp­tekin tarafından kurulmuştur.

2.Hükümdar Sebük Tekin zamanında Samanoğul­la­rından ayrılıp tamamen bağımsız olmuşlardır.

3.Gazneli Mahmut zamanında en güçlü dönemle­rini yaşadılar. Bu hükümdar Türk tarihinde ilk kez sul­tan ün­vanını kullanan hükümdar olmuştur.

4.Gazneli Mahmut Batı Hindistan'a düzenlediği se­ferlerle İslamiyeti bu bölgeye tanıtmıştır.

5.Gazneli Mesut zamanında Selçuklularla yaptıkları Dandanakan Savaşını kaybettiler. (1040) Bu savaştan sonra Selçuklu egmenliğine girdiler.

6.İdari ve askeri güç Türklerdi. Türkler nüfus olarak azınlıkta idi. Nüfus olarak Afganlılar ve İranlılar çoğun­lukta idi.

7.Devletin resmi dili arapça ve farsçaydı.

8.Gazne ordusunda merkezi gücü oluşturan Gu­lâmlar denilen askerler devşirme usulüyle yetiştiril­miştir. Bunlar devletten maaş alırlardı.

9.Sanatta İran ve Hint tesirlerinin altında kalmışlar­dır.

10. Büyük Selçuklu devleti yıkılınca Afganlılar isyan ederek bu devlete son vermişlerdir. 

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1038–1157)

1.Selçuklu beyleri Oğuzlar Devletinden ayrılarak Samanoğullarına ait olan Cend şehrine yerleşti. Sama­noğulları, Selçuklulara bağlı Oğuzlardan Karahanlı ve Gazne saldırıları karşısında yararlandı.

2.Samanoğulları devleti yıkılınca, Selçuk Bey Mave­raünnehir bölgesinde etkinlik sağladı.

3.Aslan Bey zamanında Selçuklular Horasan'ı al­maya çalıştılar. Buna karşı çıkan Gazneli Mahmut, Aslan beyi tutukladı. Bundan sonra Selçukların başına Tuğrul ve Çağrı kardeşler geçti.

4.Tuğrul Beyin idaresinde Selçuklular gaznelileri Nesa ve Serahs Savaşlarında yenilgiye uğrattı. Daha sonra Nişabur şehrini aldı (1038). Kendi adına hutbe okuttu. Böylece bağımsızlığını ilan etti.

5.Tuğrul bey, Dandanakan Savaşını kazandı (1040) ve Gaznelileri egemenlik altına aldı. Böylece Sel­çuklular im­paratorluğa dönüştüler.

6.Tuğrul bey, ihtiyaçlar üzerine yeni topraklar ka­zanmak amacıyla Doğu Anadolu'ya ve Kafkasya'ya akınlar başlattı. Bu seferler sırasında Bizans ve Gürcü orduları Pasinler Savaşında yenilgiye uğratıldı (1048). Esir deni­len Gürcü kralı barış yapılarak serbest bırakıldı. Pasinler Savaşı ilk Bizans–Selçuklu çatışmasıdır.

7.Tuğrul Bey, giderek bölgede kuvvetlenince Ab­basi halifesi kendisinden yardım istedi. Bunun nedeni Fatimilerin ve Büveyhilerin Abbasi halifesine saldırmala­rı­dır. Tuğrul Bey, Büveyhi Devletine son vererek halifeyi korumasına aldı. Bundan sonra Türkler İslam dünya­sında daha etkin olmaya başladılar. 

MALAZGİRT SAVAŞI (1071) 

         Alparslan zamanında Anadoluya yapılan seferler sürdü­rüldü. Fatimilerden Suriye'yi almak için Suriye se­ferine başlandı. Ancak Bizans kralı Romen Diyojen Sel­çuklu akınlarını durdurmak için Doğu Anadolu'ya güçlü bir or­duyla sefer düzenledi. Alparslan Suriye sefe­rini ya­rıda kesti. Yapılan Malazgirt Savaşını kazandı (1071). Bundan sonra Selçukluya bağlı komutanlar Anadoluyu yeni bir yurt yapmak için fetihler yaptılar. Bunun sonu­cunda Anadolu'da ilk Türk beylikleri ku­ruldu. Bu beyliklerin baş­lıcaları şunlardır: Saltuklular, Artuku­lar, Danişmentler ve Mengücekler. 

            Devletin en güçlü olduğu dönem Melikşah zama­nıdır. Devletin egemenlik alanı Marmara bölgesinden Orta Asya'ya, Basra Körfezine ve Kafkasya'dan Suriye­'ye kadar genişlemiştir. Melikşahtan sonra devlet zayıf­lamış­tır. Bunun başlıca nedenleri şunlardır:

a.Taht kavgaları

b.Atabeylerin bağımsız beylikler kurmaları

c.Batıni tarikatında olanların isyanları (Bu tarikat Şiiliğin bir kolu idi)

d.Abbasi halifelerinin siyasi güç kazanmaya çalış­maları

e.Türkmenlerin isyanları. (Türkmenler, önemli gö­revlere atanmadıkları için isyan etmişlerdir.)

            Sultan Sencer yukarıdaki sorunlara rağmen otoriteyi yeniden sağladı. Devleti yeniden kuvvetlendirdi. Ancak, doğudan gelen Moğol kökenli Karahitaylarla yapılan Kat­van Savaşını kaybettiler (1141). Savaştan sonra Selçuk­lular yıkılış sürecine girdiler. Sultan Sencerin bir Oğuz isyanında esir düşmesi ve ölmesin­den sonra dev­let yı­kılmıştır. Bundan sonra İmparatorluk topraklarında aşağıdaki dev­letler ile atabeylikler ku­ruldu. Horasan Selçukluları, Kırman Selçuklulrı (Güney İran'da), Irak Selçukluları, Anadolu Selçukluları, Zengiler Atabey­liği ve Böriler Atabeyliği, Tuğtekinler Atabeyliği, İl­denizoğullarıdır. Bunların içinde en etkili olanı Ana­dolu Selçukluları ve Musul'daki Zengiler Atabeyliği­dir. 

BÜYÜK SELÇUKLULARDA YÖNETİM VE KÜLTÜR

1.Devletin bütün işleri "Büyük Divan" denilen ku­rulda görüşülürdü. Son söz ve karar sultana aitti.

2.İktidara gelmek, belirli esaslara ve seçim usulle­rine bağlanmamıştı. Her şehzade iktidara gelme konu­sunda eşit haklara sahipti. Bu nedenle taht kavgaları ya­şanmıştır. Devlet zarar görmüştür.

3.Melik ünvanı verilen şehzadeler vali olarak atanır­lardı. Yanlarında Atabey denilen tecrübeli devlet adam­ları vardı. Atabeyler şehzadelere yönetimle ilgili bilgi ka­zandırırlardı. Ancak bunlar devletin merkezi otoritesi za­yıflayınca bağımsız beylikler kurmuşlardır.

4.Hukukla ilgili sorunları çözmek için hükümdarın baş­kanlığında Divan–ı Mezalim denilen bir meclis ku­rulmuş­tur.

         Sivil halk arasındaki davalara kadılar bakmışlardır. Askeri davalara ise Kad–ı Leşker denilen görevliler bak­mıştır.

5.Ordu, Gulâmlar, İkta askerler ve Türkmenler deni­len sınıflara ayrılmıştır.

Gulâmlar, küçük yaştaki çocukların temel askerlik eğitimden geçirilmesiyle oluşturulmuştur. (Devşirme usulü) Bunlar devletten maaş alırlardı.

İkta askerler toprakların geliriyle yetiştirilirdi.

Türkmenler ise sınırlarda görev yapan akıncı birlik­lerdi.

6.Toprakların tümü devletin malı sayılmış ve has, ikta, vakıf ve mülk olmak üzere çeşitlere ayrılmıştı.

7.Resmi dil Farsça idi. Eğitim dili ise Arapçaydı.

İslâm dünyasının ilk büyük üniversitesi sayılan Ni­zamiye Medresesi Alparslanın emri ve Vezir Nizamül mülkün çabalarıyla yapılmıştır. Bu dönemde ünlü mate­matikçi Ömer Hayyam ile tasavvuf adamı Ahmet Yesevi yetişmiştir. Ahmet Yesevi Divan–ı Hikmet adlı tasavvuf nitelikli yapıtı yazmış ve Göçebe Oğuz boylarına İslami­yeti tanıtmıştır.

YAKIN DOĞUDA VE ASYADA KURULAN DİĞER TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ

TULUNOĞULLARI (868–905)

1.Abbasilerin merkezi otoritesinin zayıflaması üze­rine, Tulunoğlu Ahmet bey kendi devletini kurdu. Bu devlet Mısır'da kurulan ilk Türk islâm devletidir.

2.Tarım, bayındırlık, ticaret ve mimari alanda önemli çalışmalar gerçekleştirildi. Bu çalışmalarla Mısır'daki sosyal yaşayışı ve ekonomik yaşayışı ileri sevi­yeye ulaştı. Abbasilerin saldırısıyla Tulunoğlu devleti yıkıl­mış­tır. 

İHŞİDOĞULLARI (964–969)

1.Abbasilerin Mısır'daki Türk kökenli valilerinden Mehmet Bey tarafından kuruldu. Bu devlet Türklerin Mı­sır'da kurduğu ikinci devlettir

2.   Devletin egemenlik alanı Hicaz'ı ve Suriye'yi de kapsamıştır. Bu sırada Tunus'ta kurulan Fatimiler İhşitleri yıkarak, Abbasi devletine son vermeyi amaç­ladı­lar.  Fa­timilerin güçlü saldırıları sonucu yıkıldılar. 

EYYUBİLER (1171–1750)

1.Haçlı saldırısına uğrayan Fatimi devletine, yardım için gönderilen ordunun komutanı olan Selahattin Ey­yubi, Fatimi devletini yıkarak kendi devletini kurmuştur.

2.Selahattin Eyyubi 1. Haçlı Seferinde kurulmuş olan Kudüs Haçlı Krallığını, Hittin savaşında yendi ve bu devleti yıktı. (1187) Bunun üzerine III. Haçlı seferi yapıldı. Selahattin Eyyubi III. Haçlı seferinde Kudüsü ba­şarıyla savundu.

3.Devletin egemenlik alanı Hicaz'ı ve Güneydoğu. Anadolu'yu kapsamıştır.

4.Selahattin Eyyubiden sonra başarılı hükümdarlar iktidarda görülmedi. Devlet iç isyanlar ve haçlı saldırıla­rıyla zayıfladı. Memluklu adı verilen askerlerin isyanları sonucu  Eyyubi devleti yıkılmıştır.

         Eyyubiler devlet ve askerlik alanında Büyük Selçuklu­ları ve Abbasiler'i örnek almışlardır. 

MEMLUKLAR (Kölemenler) (1250–1517)

1.Eyyubi ordusunda devşirme usulü ile yetiştirilen Memluklu adı verilen askerlerin komutanlarından Aybey, Eyyubi devletine son vererek Memluklu devletini kurdu.

2.Aybey, Mısır'a yönelik olan 7. Haçlı Ordusunu Mansura Savaşında yenilgiye uğrattı.

3.Sultan Kutuz zamanında, Arabistan'ı ve Akdeniz kıyılarını almayı amaçlayan Moğol ordularını (İlhanlıları) Suriye'de Ayncalut savaşında yenilgiye uğrattı (1260). Böylece Mısır, Arabistan ve Akdeniz kıyıları Moğol isti­la­sından korundu. Memluklular Moğol istilasını durduran tek dev­let oldu.

4.Sultan Baybas, Abbasilerin yıkılışıyla sona eren Abbasi halifeliğini yeniden kurdu.

5.Memlukluların egemenlik alanı Hicazı, G.D. Ana­doluyu, ve Çukurova'yı kapsamıştır.

6.Hükümdarlık, hanedanlık anlayaşına göre sürdü­rülmüştür. Buna rağmen çok yetenekli komutanlar da ik­tidara gelebilmiştir. Bu durum çok sayıda hükümdar de­ğişimine neden olduğu gibi başarılı kişilerin de hükümdar olabilmesini sağlamıştır.

7.Resmi dil Arapça idi. Buna rağmen sarayda Türkçe kouşulurdu. Bunun nedeni devlet teşkilatında Türklerin bulunmasıdır. Yavuz Sultan Selim Memlukluları Mercidabık (1516) ve Ridaniye (1517) savaşlarında yenil­giye uğrattı ve yıktı. 

HARZEMŞAHLAR (1157–1231)

1.Harzem yöresi, Aral Gölü ile Hazar denizi ara­sında kalan yerdir. Burada yaşayanlara Harzemşahlar denilmiştir.

2.Harzemi yöneten Atsız adlı Türk beyi, Büyük Sel­çukluların zayıflamasından yararlanarak bağımsızlık ha­reketini başattı.

3.Sultan Sencerin Oğuzlara esir düşmesinden sonra Atsız bağımsızlığını ilan etti.

4.Harzemliler zamanında İran'ı, Horasan'ı ve Afga­nistan'ı alarak Cengiz İmparatorluğuna sınır oldular.

5.Harzemliler Cengiz Han'ın gönderdiği dostluk ker­vanını casuslukla suçlayarak imha edince, Moğol–Har­zem savaşları başladı. Cengiz Han'ın başlattığı sa­vaş­larla Harzemliler yıkılış sürecine girdi.

6.Moğol istilası sonucu Harzem yöneticiler bir kısım halkla birlikte Kafkasya'ya ve Doğu Anadolu'ya çekilmek zorunda kaldı. Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alaeddin Keykubat, Harzemlilere Moğollara karşı bir ittifak kurul­masını önerdi. Harzemliler bunu reddede­rek Doğu Ana­dolu'yu almaya çalıştılar. Bu durum Yassı Çemen Sa­vaşına neden oldu. Harzemliler Yassı Çimen Savaşında yenildi (1230). Bundan sonra Moğollar Harzem yönetici­lerini öldürdü ve Harzemliler tarihten silindi. 

MOĞOL İMPARATORLUĞU

1.Cengiz Han tarafından 1206 yılında kurulmuştur. Başkent Ötüken bölgesindeki Karakurum şehridir.

2.Cengiz Han, başlattığı saldırılarla Harzemlileri yı­kılış sürecine soktu. Bunu izleyen dönemde Moğol or­du­ları Ortadoğu'daki Müslümanların yaşadığı şehirleri yağ­maladılar.

3.Moğol İmparatorluğu fetihlerle geniş­lemiştir. Egemenlik alanı Çin denizinden başla­yarak Batıda Doğu Avrupa'ya kuzeyde Sibirya'ya güneyde Tibet'e ve Kore­'ye kadar genişledi. Moğollar Anadolu'yu ve Irak'ı da egemenliklerine aldılar.

4.Moğol imparatorluğu içerisinde Orta Asya'daki Türk toplulukları da yer almıştır.

5.Devletin idari yapılanmasında Uygur Türkleri etkili çalışmalarda bulunmuştur.

6.Resmi yazışmalarda Uygur alfabesini kullanmış­lardır.

7.Cengiz Hanın ölümünden sonra İmparatorluk par­çalanmış ve yeni devletler ortaya çıkmıştır. Bu devletler:

            1.Çin Moğol İmparatorluğu (Kubilay Hanlığı): Moğolistanda kuruldu.

            2.Çağatay Hanlığı: Batı Türkistan'a ve Afganistan'a egemen oldu.

            3.İlhanlı Devleti: Cengiz Hanın torunu Hülagü han tarafından İran'da kuruldu. Bu devlet Abbasi devletine son verdi. Kösedağ Savaşıyla Anadolu Selçuklu Devle­tini yıkılış sürecine soktu.

            4.Altınordu Hanlığı: Sibiryadan başlayarak Kara­denizin kuzeyindeki topraklara kadar uzanan coğrafyaya egemen oldu. Timur'un saldırılarıyla parçalandı. Bu dev­letin yıkıl­ma­sıyla Kırım hanlığı, Kazan hanlığı, Sibirya hanlığı, Nogay hanlığı ve Tarhan hanlığı kurul­muştur. Kırım hanlığı Fatih zamanında Osmanlı devle­tine bağ­lanmıştır. 

TİMUR İMPARATORLUĞU (1370–1506)

1.Çağatay devletine komutan olarak hizmet veren­Timur, bu devletin Türkistan'da halka baskı yapması üzerine isyan çıkardı. Moğol devletine son vererek kendi devletini kurdu.

2.Devletin egemenlik alanı Batı Türkistan'ı, Afganis­tan'ı, İran'ı, Batı Hindistan'ı ve Anadolu'yu kap­sadı.

3.Timur başlattığı saldırılarla Altınordu devletini yı­kı­lış sürecine soktu ve Ankara savaşıyla Osmanlıyı ege­menliğine aldı.

4.Timur başkent Semerkant'ı bilim kültür merkezi haline getirdi.

5.Timur, Çin'e yapacağı sefere hazırlık sırasında öldü. Timur'dan sonra devlet yıkılmıştır. 

BABÜR DEVLETİ (1526–1858)

1.Timur'un torunlarından Babür Şah tarafından Ku­zey Hindistan'daki Agra şehrinde kurulmuştur.

2.İlk dönemlerde Hinduizm'e ve Budizm'e inanan in­sanlara hoşgörü ile yaklaşmışlar ve böylece Hintlilere egemenliklerini kabul ettirmişlerdir.

3.Hükümdar Evrengizip İslamiyetin dışındaki din­lere karşı tutucu davrandı ve bu dinlere ait tapınakları yıktırdı. Bunun üzerine iç isyanlar çıktı ve devlet zayıf­ladı. Bu sı­rada Safeviler, Batıda saldırılar başlattılar.

4.Coğrafi keşifleri izleyen süreçte Fransızlar ve İn­gilizler'i Hindistan kıyılarına egemen oldular.

5.        İngilizler son Babür hükümdarını esir ederek Ba­bür devletine son verdiler ve Hindistan'ı sömürge yaptı­lar.

6.        Dünya sanat tarihinin önemli eserlerinden Taç Mahal, bu devlet zamanında yapılmıştır. 

KARAKOYUNLU DEVLETİ (1380–1469)

1.İran'daki İlhanlı devletinin zayıflamasından yarar­lanan Van olaylarındaki göçebe Oğuz boyları tarafından kurulmuştur.

2.Akkoyunlular Azerbaycana kadar sınırlarını geniş­lettiler. Bir süre Timur egemenliğinde kaldılar.

3.Akkoyunlular tarafından yıkılmıştır. 

AKKOYUNLU DEVLETİ (1378–1502)

1.İlhanlı devletinin yıkılmasından sonra Malatya ve Diyarbakır dolaylarında yaşayan Oğuz kökenli aşiretler tarafından kurulmuştur.

2.Halk göçebe topluluklardan oluşmuştur.

3.En etkili oldukları dönem Uzun Hasan zamanıdır. Timur'un Anadolu seferini desteklemişlerdir.

4.Doğu Anadolu'dan Azerbeycan'a kadar uzanan yerlere egemen oldular.

5.   İç Anadoludan toprak almak için Karamanlılarla ittifak yaptılar. Ayrıca Osmanlıya karşı Pontus Rum dev­letini desteklediler. Bu olaylar Otlukbeli Savaşına ne­den oldu (1473). Osmanlılar Otlukbeli savaşını kazandı. Bundan sonra devlet iç çatışmalarla yıkıldı. Yerine Sa­fevi devleti ku­ruldu.