- Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı’ndan çok ağır bir güç kaybı ile çıktı.

- Savaş sonunda imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması şartları daha da ağırlaştırdı.

- Devleti, savaşa sürükleyen İttihat ve Terakki’nin lider kadrosu yurt dışına kaçtılar.

- İtilaf Devletleri ise, antlaşmanın 7. maddesine dayanarak işgal bölgelerini genişlettiler.

- İstanbul Hükümeti’nin çaresizliği ve acizliği karşısında Türk milleti örgütlenmeye başladı.

- Kuvay-ı Milliye ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri şeklinde olan bu örgütlenme tüm Anadolu’ya yayıldı.

- Bu arada İtilaf Devleri’nin kışkırtmaları ile harekete geçen azınlıklar da örgütlendiler.

Amaçları yönünden bu cemiyet örgütlenmeleri üç gruba ayrılır:

1. Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler,

2. Millî Varlığa Düşman Cemiyetler,

3. Millî Cemiyetler

Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler

1. Mavri Mira Cemiyeti

Özellikleri:

1.Fener Rum patrikhanesi tarafından kuruldu

2.Bizans İmparatorluğunu yeniden canlandırmayı ve Ege’de ilerleyen Yunanlılara yardım ederek Batı Anadolu ve Trakya’yı Yunanistan’a katmayı amaç­lıyordu. (Megali idea/Büyük İdeal)  

3.Yunan Kızılhaçı, Göçmenler Komisyonu ve Rum izcilik kuruluşları bu cemiyetin alt kollarıydı

2. Pontus Rum Cemiyeti

Özellikleri:

1.1904’de Merzifon’da Amerikan Koleji’nde ku­ruldu

2.Batum’dan Sinop’a kadar uzanan ve merkezi Samsun veya Trabzon olabilecek bir Rum devleti kurmayı amaçlıyordu.

Açıklama:  MÖ281’de kurulan Pontus Devleti’ni MS 63’de Romalılar yıktı. 1204’de tekrar kurulan Pontus Devleti’ni 1461’de Fatih Sultan Mehmet yıktı.

3. Kardos Cemiyeti

Özellikleri:

1.Bu cemiyet Rum göçmenlerine yardımcı olmak görüntüsü altında Pontus Cemiyetine yardımcı oluyordu.

4. Etnik-i Eterya Cemiyeti

Özellikleri:

1.Bu cemiyet bağımsız Yunanistan’ı oluşturmak için 1814 yılında, Filiki Eterya adıyla kurulmuştur.

2.I. Dünya Savaşından sonra ise Yunanistan’ı bü­yütmek ve Bizans Devleti’ni kurmak için çalıştı

5. Hınçak ve Taşnak-Sütyun Cemiyetleri

Özellikleri:

1.Doğu Anadolu toprakları, Çukurova toprakları ve Kara Deniz bölgesinin bir kısmını Ermenistan’a katmak için çalıştılar.

6. Makabi-Alyans İsrailit Cemiyetleri

Özellikleri:

1.Yahudi devleti kurmak için çalışmışlardır.

2.Ekonomik çıkarlarının korunması ön planda ol­muştur.

7. Rum-Ermeni Birlik Komitesi

Özellikleri:

1.Rum ve Ermeni cemiyetleri arasındaki koordi­nasyonu sağladı.

Açıklama:

1.Azınlıklar Türkleri Hıristiyan katliamı yapı­yor olarak göstere­rek Anadolu’nun işgalini başlat­mak istediler.

2.Azınlıklar giriştikleri yıldırma faali­yetleri ile hedefledikleri bölgelerden Türkleri kaçı­rarak ilgili bölgelerde çoğunluk olmak istediler.  

Azınlık Cemiyetleri’nin Özellikleri:

1.Wilson Prensiplerinden ilham aldılar

2.Mondros Mütarekesi, azınlıkların çalışmaları için uygun ze­min oluşturdu

3.Azınlıklar Osmanlı ülkesini sömürmek isteyen işgalciler tarafından kullanıldılar

4.Kiliseleri ve yabancı okullarını üs edindiler

5.İşgal devletlerinden yardım gördüler

6.Çıkardıkları olaylar ile TBMM’yi meşgul ettiler

Milli Varlığa Düşman Cemiyetler

1. Sulh ve Selamet-i Osmaniye Cemiyeti

Özellikleri:

1.Kurtuluşun padişahın emirlerine bağlı kalmakla mümkün olacağını savunmuştur.

2. Teali İslam Cemiyeti

Özellikleri:

1.Kurtuluşun halifenin emirlerine ve İslâm’ın pren­siplerine uymakla mümkün olacağını savunmuştur.

3. İngiliz Muhipleri Cemiyeti

Özellikleri:

1.Kurtuluşun İngilizlerin himayesi ile mümkün olacağına inanıyordu

2.Bu cemiyet, Damat Ferit Paşa hükümeti tarafından da desteklenmiş­tir.

4. Wilson Prensipleri Cemiyeti

Özellikleri:

1.Bu cemiyetin taraftarları Wilson ilkelerinden ilham almıştır

2.Kurtuluşun ABD mandasına girmekle mümkün olacağına inanmışlardır.

5. Kürt Teali Cemiyeti

Özellikleri:

1.Bu cemiyetin taraftarları Wilson Prensiplerine dayanarak; halifeye bağlı olarak bir Kürt devleti kurmayı planlamışlardır.

6. Hürriyet ve İtilaf Fırkası

Özellikleri:

1.1911 yılında İttihat ve Terakki Partisi’ne karşı kuruldu

2.1918’den itibaren yönetimde etkili olmaya baş­ladı

3.Anadolu hareketini İttihatçıların hareketi olarak gören parti Kurtuluş Savaşına karşı gelişin liderli­ğini üstlendi.

Milli Cemiyetler

1. Trakya Paşaeli Cemiyeti

Özellikleri:

1.Mavri Mira Cemiyetinin Trakya’ya yönelik ola­rak yürüttüğü bölücü faaliyetlere karşı kurulmuştur.

2.İstanbul ve boğazların işgal edilmesi bu cemiyetle Anadolu’nun bağlantısını kesmiştir.

3.Bu cemiyet Osmanlı Devleti’nin yıkılması halin-de Trakya’da bir cumhuriyet kurmayı planlamakta­dır.

4.Edirne Kongresini düzenlemiştir.

2. İzmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Özellikleri:

1.Ege Bölgesinde Yunanlıların bölücü faaliyetle­rine karşı çalıştı.

2.2.9 Mart 1919 tarihinde İzmir’de Müdafaa-i Hu­kuk Kongresi’ni düzenledi.

3. Kilikyalılar Cemiyeti

Özellikleri:

1.Adana ve civarının Ermeni ve Fransızlara karşı bütünlüğünü korumak için kuruldu

4. Redd-i İlhak Cemiyeti

Özellikleri:

1.İzmir’in işgaline tepki olarak kuruldu

2.Balıkesir ve Alaşehir kongrelerini düzenleyerek Ege Bölgesi’ni örgütledi

3.Kuvay-ı Milliye’yi harekete geçirerek silahlı dire­niş başlattı.

5. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti

Özellikleri:

1.Orta ve Doğu Karadeniz’deki Rum ve Ermeni faaliyetlerine karşı kuruldu.

2.Erzurum Kongresi’nin toplanmasına yardımcı oldu.

3.Erzurum Kongresi’nde Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birleşti.

6. Milli Kongre Cemiyeti

Özellikleri:

1.İstanbul’da kuruldu

2.İlk defa  Kuvay-ı Milliye tabirini kullandı

3.Milli mücadele için birleşmeyi savundu

4.Genelde basın yayın yoluyla propagandayı ilke edindi.

5.16 Mart 1920’de İstanbul’un işgaliyle bu cemiyet dağıldı.

7. Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Özellikleri:

1.Doğu Anadolu’nun Ermenilere karşı bütünlüğünü korumak için kuruldu.

2.XV. kolordunun Erzurum’da dağılmamış halde olması bu cemiyeti daha da etkin hale getirdi.

3.Erzurum Kongresini düzenledi

4.Le Pays Gazetesi’ni çıkardı.

5.Cemiyet; Türkleri azınlıklara göre daha güçlü tutmak için şu kararları aldı:

» İşgallere karşı dilenilecektir.

» Basın yayın yoluyla propaganda yapılacaktır

» Bölge dışına göç edilmeyecektir.

» Bilim, iktisat ve din teşkilatları kurulacaktır.

Milli Cemiyetlerin Özellikleri

1.Türk halkının Mondros Mütarekesi’ne ilk tepkisi­dir.

2.Basın yayın faaliyetlerinin elverişli olmasından, elçiliklerin varlığından ve merkez durumunda ol­masından dolayı İstanbul’u merkez edindiler

3.Milli Mücadele’ye örgütsel zemin hazırladılar

4.Halk arasında milli bilinci uyandırdılar

5.İşgalleri ve azınlıkların bölücü faaliyetlerini ön­lemeye çalıştılar

6.Bölgesel niteliklidirler

7.Mustafa Kemal gibi birleştirici bir liderden yok­sun oluşları en büyük eksiklikleridir.

8.İstanbul hükümetine, bağlı olmadıkları gibi; karşı da değillerdir.

9.Sivas Kongresi’nden önceki en büyük eksiklikleri tek elden idare edilmemeleridir.

10.Milliyetçilik ve vatanseverlik duyguları ile kurulmuşlardır.

11.Önce basın yayın yoluyla propagandayı ilke edin­diyseler de; kanlı işgallerin başlamasıyla silahlı mücadeleyi başlattılar.

12.Programları, bölgesel kurtuluşa yöneliktir. Bü­tünü, tüm yurdu kapsayan plan ve programları yoktur.

13.Sivas Kongresi’nde Anadolu ve Rumeli Cemiyeti adı altında birleştiler.