1. göktürk devletinin yükselişi, göktürk devletinin yükselişi, 1. göktürk devletinin yükselmesi, 1. göktürk devletinin güçlenmesi

1. Göktürk Devleti'nin Yükselişi
Mukan da devletinin düşmanı Juan-juanların artıklarına saldırmaya devam etti. Kendilerinden önce yaklaşık iki asır Orta Asya'nın en büyük gücü olan bu Moğol kavminin izlerinin tamamen silinmesi Göktürklerin devletinin sağlam bir temele oturması için gerekliydi. Neticede üçüncü defa ağır bozguna uğrayan Juan-juanlardan kurtulanlar Kuzey Ch'i Devleti'ne sığındılar. Onları adı geçen devletin sınırına kadar takip eden Göktürkler iyi bir ticaret anlaşması karşılığında onların Çin'de yaşamasına razı oldular.

Göktürklerin, Kuzey Ch'i Devleti'yle yakınlaşması bu devletin rakibi Batı Wei'i telaşa düşürdü. Onlar da hemen Göktürklere, K'u-Ti-Ch'i isimli bir elçi'yi gönderdiler. Böylece Çin'deki doğu ve batı hanedanları arasında Göktürklerle dost olabilme yarışı başladı.Nitekim, Mukan ülkesinin eski dostu Batı Wei'i tercih etti. Fakat yine de Kuzey Ch'i Devleti'yle ilişkisini sürdürdü. Çin Devleti'yle bu ilişkiler sürerken, Juan-juanların peşini bırakmayan Mukan, onların bir başka grubuna dördüncü darbeyi indirdi. Bu sefer mağlup olanlar, son hükümdar A-na-kuei'nin küçük kardeşi Teng-shu-tse ve yanındakilerdi (555 yılı). Onlar çaresiz Batı Wei Devleti'ne sığındılar. Mukan, onları geri istedi. Göktürklerle iyi geçinmek zorunda olduğunun farkına varan Batı Wei İmparatoru Kung, onları derhal geri verdi. Daha teslim edildikleri sırada Juan-juanlar Ch'ing-men adlı kapının dışında öldürüldüler. İlk mağlup edildikleri sırada doğudaki Kıtanlar Juan-juan reisi T'ie-fa da tarafından ortadan kaldırılmıştı. Kuzey Ch'ilere sığınan kütlenin reisi An-lo-ch'en isyan edince kendisi öldürüldüğü gibi halkı değişik bölgelere dağıtıldı.

Göktürklerin artık sağlam bir şekilde devletleştiğini gören Kuzey Ch'i imparatoru aralarında barış anlaşması olmasına rağmen onlara karşı savunma tedbirleri almaya başlamıştı. Yaklaşık 510 km uzunluğundaki Çin Seddi'ni tamir ve yeni duvarlar inşa etmek için bir milyon sekiz yüz bin kişiyi görevlendirdi.

Aslında 555 yılı Göktürkler için tam bir fetih yılı olmuştu. Kıtanlar üzerine bir sefer düzenleyip onları kendine bağlayan Mukan'a Baykal Gölü'nün kuzey ve batısındaki Kırgızlar itaat ettiler. Bu arada İstemi Yabgu, Batı Türkistan ve Kuzey Afganistan'daki Akhun Devleti'ni (Eftalit, Ye-ta) mağlup edip yıktı. Doğudaki K'u-mo-hsi, Shih-wei kabileleri de Göktürklere bağlandılar. Doğuda ve batıda bu genişlemeler devam ederken aynı yılda Batı Wei Devleti topraklarına çok sayıda akınlar yapıldı. Buna karşılık Göktürklerle iyi geçinmek isteyen adı geçen devletin imparatoru, Yüan Huei adlı elçiyi, yüz bin top ipekle onlara gönderip bir Göktürk prensesiyle evlenme, dolayısıyla akrabalık yoluyla müttefik olmak teklifini yaptı. Batı Wei Devleti'nden yüz bin top ipekli kumaş almak suretiyle barış yapan Mukan Kağan, kızının gelin olarak gönderilmesini kabul etti. Kısacası yüz bin top ipek karşılığı barış sağlanmıştı.

Doğudaki Kuzey Ch'i Devleti ise sed yapımı işine ve tamirine devam ediyordu. 556 yılı içinde yaklaşık 1700 km'lik mesafedeki surlar tamir edildiği gibi yirmi yeni garnizon kuruldu. Fakat, Mukan'ın yeni hedefi T'u-yü-hunlar idi.

Tibet'in kuzeydoğusunda yaşayan T'u-yü-hunlar aslında Moğolistan'ın doğusundan bu bölgeye gelip devlet kurmuşlardı. Türklere akraba bir kavim olarak gösterilen bu kavim daha sonraki asırlarda Tangutlar adıyla tarih sahnesinde tanınacaktır. Göktürkler Batı Wei topraklarından geçerek, onlara saldırdılar. Çinliler de yardımcı kuvvetler katmışlardı. Bölgeyi iyi tanımayan Göktürkler, Çinli kumandanın tavsiyelerine uyarak, onların stratejik iki kalesine hücum etti. Reislerinin karısını, oğlunu, kumandanlarını ve bütün hazinelerini ele geçiren Mukan daha sonra Kukunor'a (Ch'ing-hai) döndü (558).Bundan sonra takip eden bir iki yıl kaynaklarda Göktürkler hakkındaki bilgiler azalır. Çünkü, Çinlilerle daha az münasebet tesis etmişler ve bu durum kaynaklara yansımıştır. Bunun yanında Çin'de Batı Wei hanedanı yerini Choulara bırakmıştı. Juan-juanların tamamen bertaraf edilmesinin de bunda etkli olduğunu söylenebilir. Yine Göktürk elçileri Çin'in kuzeyindeki devletlerin merkezlerini ziyaret etmişlerdir. Kuzey Ch'i Devleti daha çok Çin Seddi'ni tamir ve yeni garnizonlar kurmak yoluyla savunma tedbirleri almaya devam ederken, Chou Devleti hediyeler göndermek suretiyle Göktürklerle yakınlaşmaya çalışıyordu. Chou sarayında yapılan törenlerde Göktürk elçisi, en ön sıralarda yer alarak devletinin prestijini gösteriyordu (560). Ertesi yıl yine Mukan, üç ayrı elçilik heyeti göndererek Chou İmparatoru Ming'e hediyeler sundu.

563 yılında Kuzey Çin'deki söz konusu devletler arasında mücadele kızıştığı zaman Göktürkler yine devrede idiler. Her iki devlet de onlardan yardım almak için bir yarışa giriştiler. Choular Batı Wei'in son zamanlarında kendilerine söz verilen prensesi gelin olarak alıp akrabalık kurmak için harekete geçtiklerinde, Ch'iler daha hızlı davrandı. Onlardan önce elçi gönderip daha fazla hediyeler sunarak Mukan Kağan'ı etkilediler. Aslında o, bu evlilik hadisesini her iki devletten daha fazla menfaat elde etme işine çevirdi. Çünkü her iki devlet çok yüksek miktarda hediye gönderiyordu. Choular, Ch'ilerin bu davranışını saraylarında inceden inceye müzakere etti. Göktürklere 555 yılındaki anlaşmayı hatırlattılar. Kalabalık Chou elçilik heyeti, Göktürk merkezinde uzun görüşmeler yaptı. Eski anlaşmanın hatırlatılması üzerine Mukan, Ch'ilerle Chouların Göktürklerin nazarında aynı olduğunu söyledi. Hatta Mukan onlarla birlikte doğudaki Ch'ilere saldırmayı dahi kabul ettiği gibi kızının Chou sarayına gelin gitmesini kabul ettiğini bildirdi.

Mukan, devletinin kuruluşu öncesinde milletine dostça davranan Chouların tarafını tutmaya karar verdikten sonra onlarla birlikte doğudaki Ch'i Devleti'ne saldırıya hazırlandı. Yüz bin kişilik ordusuyla Çin'e giren Mukan, Heng eyaletine vardığında kuvvetlerini üçe ayırdı. Kendisi birinin başına geçerken diğerlerinin idaresini kardeşleri Börü ve Ti'-t'ou'nun emrine verdi. Çok kısa bir sürede Ch'ilerin Ching-yang şehrine vardı. İmparatorları bu şehirde olan Ch'iler, Hu Lu-hsien'in kumandasında savunmaya çalışıyorlardı. Göktürklerin kendileri için savaşmaya gelmesine rağmen Chou kumandanları hala hücum etmeye korkuyorlardı.

Sadece Yang Chung otuz bin kişilik ordusuyla Chin-yang'a gelebildi. 564 yılının ilk aylarında yapılan bu herekatta önce Choular saldıracaklar, arkasından geri çekilince şehirden çıkan Ch'i ordusunu Göktürkler baskınla dağıtacaklardı. Ancak, kış dolayısıyla yağan kar bir metre yüksekliğinde her tarafı kaplamıştı. Chou ordusu yaklaşık bir km. yaklaştığında, Ch'iler kaleden çıkarak onları ağır bir bozguna uğrattı. Onların yenildiklerini gören Göktürkler, savaşmanın gereksizliğini anladılar. Yaklaşık 400 km'lik bir mesafede büyük bir yağma yaparak geri döndüler. Böylece Göktürkler ekonomik açıdan büyük bir kazanç sağlamışlardı.

Ertesi yıl yine, Choular sefer için teklifte bulunduklarında Göktürkler önce harekete geçtilerse de, sonradan Ch'ilerle Chouların anlaşmaları üzerine hücumdan vazgeçip geri çekildiler. Choulara kızan Mukan, kızının gelin olarak gönderilmesi işini durdurduğunu açıkladı. Arkasından tek başına Ch'ilerin You eyaletine girdi. Takiben Çin Seddi'ni aşıp, ulaştıkları her yerde yağmalar yaptılar. Bir ay sonra bir akın daha düzenlediler. Göktürklerin kendilerine kızıp tavır değiştirmesinden korkan Choular acilen Wang Ch'ing isimli elçiyi 564 yılının sonunda göndererek ikna etmeye çalıştı. Arkasından da dört eyaletin valisi ile imparatorluk sarayından 120 kişilik bir heyeti 565 yılının ikinci ayında yola çıkardı. Onların bu kendini affettirme çalışmalarına rağmen, Göktürkler artık onlara güvenmiyorlardı. Üstelik Ch'ilerle yakınlaşmaya başladılar ve onlara elçi gönderip kendi ülkelerinde yetişen mallardan sundular.

Kendisine bol miktarda hediyeler, çok sayıda elçiler gönderip itibar gösterilmesine rağmen Mukan, 568 yılına kadar kızını göndermeye yanaşmadığı gibi Chouların düşmanı Ch'ilerle iyi ilişkileri sürdürdü. Bu yılda Chouların elçileriyle bir görüşme esnasında havanın aniden değişip rüzgar çıkması, arkasından on gün süren kar fırtınasının patlaması neticesinde çadırların hepsi yıkılıp, halk zarar görünce, tanrının kendisini cezalandırdığını zanneden Mukan Kağan, nihayet kızının gönderilmesini kabul etti. Gerekli hazırlıklar yapıldıktan sonra A-shih-na prenses, Çin'deki Chou hanedanına gelin olarak gönderildi. Çin'de imparatoriçelerin yükselebildiği bütün makamlara yükseldikten sonra 582 yılında hastalıktan öldü.

Ekonomik olarak istediği seviyeye yükselen Mukan, ayrıca bin kadar Göktürkü yapılan anlaşma uyarınca Chou başkentine göndermişti. Bunlar Çin başkentinde çok rahat bir şekilde yaşıyorlardı. Daha doğrusu söz konusu bin kişi Göktürklerin Çin başkentinde askeri üs gibiydi. Yine onun Chou üzerindeki gücünü gösteren bir başka emare de yıllık yüz bin top miktarındaki verginin kendi ülkesine teslim edilmesidir. Ülkesini Orta Asya'nın ve zamanının dünyasının en büyük gücü haline getiren Mukan 572 yılında hastalıktan öldü.

Mukan şahsiyeti hakkında kaynaklarda en çok bilgi verilen hükümdardır. Özellikle zeki, bilgili, sert tabiatlı olduğu belirtildiği gibi askeri mücadelelerde çok haşin olduğu vurgulanmıştır. Yüzünün genişliği 30 cm'den fazla, gözleri donuk cam gibi (gri), yüzünün rengi çok kızıldı. Olağanüstü cesur olduğu bildirilen Mukan, askeri taktikleri çok iyi biliyordu. Neticede onun bu üstün vasıflarından komşu devletlerin hepsi çok korkmuştu. Kuzey Çin'deki her iki devleti kendine bağlayan, Mukan'a Orta Asya'daki bütün kavim ve devletler bağlanmıştı. Tarihi İpek Yolu Göktürk ülkesinde huzura vurmuş, Uzak Doğu ile Orta Doğu arasında irtibat çok sağlam bir düzeye çıkmıştı.

Burada özellikle vurgulanması gereken Kerulen nehrinden, Ural dağlarına kadar yayılmış halde yaşayan Töles adlı bütün Türk boylarının bir birlik halinde Mukan'a bağlanmalarıdır. Diğer taraftan Orta Asya'da ticareti elinde bulunduran Soğdluların himaye edilmesi ülkedeki ticari canlılığı sağlayan bir başka sebepti.

Mukan ölmeden önce oğlu Ta-lo-pien yerine kardeşi Taspar'ı (T'a-po) tahta vasiyet etti. Her bakımdan kuvvetli bir devletin başına geçen Taspar hakkında kaynaklardaki ilk kayıt "Çin'i zora sokan sıkıştıran" şeklindedir. Göktürk Devleti'ndeki taht değişikliğini yakından takip eden Kuzey Çin'deki iki devlet yeni kağanla dostluk ilişkileri kurmaya çalıştılar. Chou Devleti işlenmiş ve ham ipekli kumaşlardan yüz bin top ipek sunarken, Ch'iler de acele çok miktarda hediyeyi elçi ile göndermişlerdi. Taspar Kağan, ağabeyi Mukan gibi bu hakim durumdan gayet iyi faydalandı. Artık güney komşularını tamamen hakimiyeti altına aldığını düşünüyor ve bu sebepten etrafındakilere "benim güneydeki iki vefakar oğlum niye gereksiz yere kavga ediyorlar'" diyordu.

Bu arada Göktürk ülkesi çok genişlediği için Taspar Kağan, ülkenin doğu kısmında yeni bir teşkilatlanmaya gitti. Yeğenleri ağabeyi Kara'nın oğlu Shetu'yu ülkenin doğu tarafına, kardeşi Ju-tan'ın oğlu Börü'yü batı tarafına küçük kağanlar olarak tayin etti. Böylece kendisi kağanlar kağanı seviyesine yükseldi. Zaten Tanrı Dağlarında oturan amcası İstemi Yabgu, 552 yılında devletin kuruluşundan itibaren Batı Türkistan'ı idare ediyordu. Çok geniş bir sahaya yayılmış olan devleti daha iyi yönetebilmek maksadıyla böyle bir yolu seçen Taspar'ın ordusu yüz binlerle ifade ediliyordu.

Taspar Kağan, son derece kuvvetli ve gelişmiş devletin politikasında değişiklik yaparak daha önceki Chouları desteklemekten vaz geçip, Ch'ilere yöneldi. Aslında ülke menfaatleri açısından bu doğruydu. Fakat, Kağan'ın anlaşılmaz bir şekilde Budizm'e meyletmesi ülkenin durumunu değiştirdi. Önce Ch'ilerle elçi teatisine başladıktan sonra onların prensesleri ile evlenme teklifinde bulundu. Bu arada ülkesinin Çin gibi bayındır olacağı düşüncesiyle bir Budist Pagodası yaptırttı ve Nirvana Sutra gibi adı geçen dinin kutsal kitaplarını Türkçeye çevirttirdi (575 yılı).

Göktürklerle iyi münasebet tesis etmiş olsalar da Ch'iler, yine de Choular karşısında tutunamadılar. 577 yılında onlar tarafından yıkılınca topraklarını kaybettiler. Onların prenslerinden Kao Chao-i kaçıp Göktürklere sığındı. Taspar, onu destekledi ve koruduğu gibi Choulara çeşitli baskınlarda bulundu. Fakat, Göktürklerden askeri yardım almasına rağmen adı geçen Ch'ili prens başarılı olmadı. Buna rağmen Göktürk akınları Chouların bütün sınırlarını darma dağın ediyordu. Ancak, Ch'ilerin tahtlarını tekrar ele geçirmelerinden ümidi kesen Taspar, Choulara müttefik olup onların prensesleriyle evlendi. Arkasından Kao Chao-i ve adamlarını onlara teslim etti.

Böylesine büyük bir devletin tahtında on sene oturan Taspar, 581 yılının sonlarına doğru hastalandı. Bir süre hasta yattıktan sonra öldü. Ölmeden önce bir hata daha yaptı. Kendi oğlu yerine tahta ağabeyi Mukan'ın oğlu Ta-lo-pien'in geçmesini vasiyet etti. Kuvvetli bir devletin başına geçmesine rağmen Taspar Kağan, Türk milletinin karakterine hiç uymayan Budizm dinine meyletmişti. Aslında Orta Asya'nın en büyük devletinin Budizm sayesinde kazanabileceği bir şey yoktu. Ch'i Devleti yıkılınca Choular tarafından kendisine sığınan prensten yeteri kadar faydalanamadı. Bunların üstüne Göktürk devlet geleneğine uymayan ağabeyinin dahi veliaht göstermediği annesi Türk olmayan Ta-lo-pien'i tahta vasiyet ederek devletin temelden sarsılmasına yol açacaktı.

Onun ölümü akabinde devletin ileri gelenleri vasiyeti doğrultusunda Ta-lo-pien'i tahta geçirmek istediler. Ancak, millet onu kağan olarak kabul etmeyip Taspar'ın oğlu An-lo'nun kağan yapılmasında ısrar ettiler. Devlet meclisinde tartışmalardan sonra Kara Kağan'ın oğlu devlet meclisine gelerek "Ta-lo-pien'in layıkıyla kağanlık yapamayacağını, An-lo'nun ise daha uygun olacağını söyleyerek An-lo'nun tahta çıkmasını sağladı. Ancak, An-lo ülkede kontrolü tam tesis edemediği gibi Ta-lo-pien tarafından sürekli rahatsız ediliyordu. Ülkede asayiş sağlamayınca devlet meclisi yeniden toplandı. Casus ve kahraman bir kişiliğe sahip She-t'u'nun tahta uygun olduğuna karar verilince, Işbara unvanıyla kağan oldu (581). Tam unvanı İl Küllüg Şad Baga Işbara Kağan unvanını aldı.

Kağan olamayan An-lo hiç itiraz etmeden durumu kabullendi. Sonra Tola ırmağı civarına giderek orada İkinci Kağan olarak yaşamaya başladı. Tahta oturamayan bir diğer kişi Ta-lo-pien ise kuzey taraflarına çekildi. O küsmüştü; kendi kendine Apa (A-p'o) Kağan unvanını aldı. Sürekli elçi göndererek Işbara Kağan'ı "her ikisinin de kağan oğlu olduğu halde kendisinin tahtsız kaldığını" söyleyerek onu rahatsız ediyordu. Ayrıca tek başına hareket ederek Çin'e elçi göndererek bağımsız hareket etmeye kalkışıyordu.

Not: Bu ilgili makale,  Ahmet Yasevi Üniversitesi Öğretim Görevlisi sayın Prof. Dr. Ahmet Taşağıl'ın Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi'nin 1. cildinde yer alan "Göktürkler" adlı makalesinden derlenmiştir.